Apa Iku Cerkak? Unsur-unsur Cerkak, Tuladhane Cerkak

CERKAK

Hakikat Cerkak
Cerita cekak utawi ingkang asring kacekak ‘Cerkak’, menika salah satunggaling wujud prosa naratif fiktif(karya sastra ingkang awujud cariyos bebas adedasar imajinasi pengarang). Cerita cekak cendrung padhet saha langsung wonten ancasipun, bilih dipuntandhingaken kaliyan karya-karya fiksi ingkang langkung dawa, kados dene novel. Miturut sujarahipun cerkak menika wiwitanipun saking tradhisi cariyos lisan ingkang misuwur. Cariyos-cariyos kasebat adatipun kaaturaken kanthi wujud geguritan ingkang wonten wiramanipun. Wirama kasebat nggadhahi paedah minangka piranthi kangge tetulung supados tiyang saged ngeling-ngeling cariyosipun. Perangan cekak saking cariyos-cariyos menika punjeripun saking perangan naratif ingkang kaaturaken wonten ing kalodhangan ingkang cekak. Sedaya cariyosipun tembe kemawon saged dipunmangertosi rikala sedaya cariyos menika sampun dipuncariyosaken.
Wujud sanes saking cerkak inggih menika anekdot. Anekdot menika popular rikala jaman Romawi. Anekdot menika nggadhahi pungsi kados dene saloka, minangka cariyos realistis ingkang cekak, ingkang nggadhahi setunggal ancas utawi piweling.
Cerita cerkak adatipun kirang kompleks tinimbang Novel. Cerkak adatipun cariyosipun namung kadadosan saking setunggal pragmen, nggadhahi setunggal plot utawi alur, setting ingkang tunggal, cacahing paraga ugi winates, cakupan wekdalipun ugi cekak. Bilih diwujudaken cariyos ingkang langkung wiyar, cariyos cendrungipun nggadhahi suraosing unsur tartamtu saking struktur dramatis, inggih menika Eksposisi (ingkang nglantarken Setting, wekdal saha paraga utama), Komplikasi (kadadosan ing salebeting cariyos ingkang nepangaken konflik), krisis (wekdal ingkang nemtokaken paraga utama anggenipun tumindak rikala ngadepi konflik), klimaks (punjering cariyos ingkang dados perangan ingkang wigati piyambak), wasana (peranganing cariyos rikala konflik saged karampungaken) saha bab moralipun.

Titikanipun cerkak:

1. Wosipun ringkes : kirang langkung 1000 tembung.
2. cariyosipun limrah fiksi, saged ugi non fiksi
3. perwatakan tokoh dipungambaraken sakeplasan
4. Namung wonten 1 alur
5. Kawaos sepisan langsung rampung.
6. Konflik ingkang medal boten ngantos ngewahi nasib.
7. Tembung-tembungipun gampil dipunmangertosi dening pamaos.

Unsur-unsur karya sastra prosa cerkak
Cerkak nggadhahi kalih unsur inggih menika:

1. Unsur Intrinsik
Unsur intrinsik inggih menika unsur ingkang wonten ing salebeting cerkak piyambak. Ingkang kalebet unsur intrinsik:

• Tema inggih punika undering cariyos ingkang dipunpitados saha dipundadosaken undering cariyos.
• Latar (Setting) inggih punika panggenan, wekdal, swasana ingkang wonten ing salebetipun cerkak. Cariyos punika kedah cetha, wonten pundi kadadosanipun, kapan kadadosanipun saha swasana sarta kahanan punika kadadosan.
• Alur (Plot) inggih punika reroncening kadadosan ingkang wonten ing salebeting cariyos. Tahap-tahap alur kasebat kedah wonten ing salebeting cariyos, supados cariyos kasebat boten mbingungke pamaos.

Alur kaperang dados 3 inggih menika:

• Alur Maju inggih punika reroncening kedadosan ingkang urutanipun manut kaliyan urutaning wekdal kadadosan ingkang wonten ing cariyos utawi cariyosipun tansah lumampah majeng.
• Alur Mundur inggih punika reroncening kedadosan ingkang urutan kadadosanipun boten miturut urutan wekdal kadadosan utawi cariyos ingkang lumampahipun mundur.
• Alur campuran inggih punika campuran antawisipun alur maju kaliyan alur mundur

Alur menika kaperang dados pinten-pinten tahapan, inggih punika:
1) Pangantar inggih punika perangan cariyos ingkang awujud gegambaran wekdal, panggenan saha kadadosan ingkang wonten ing wiwitanipun cariyos.
2) Wiwitaning perkawis inggih punika peranganing cariyos ingkang minangka gegambaran perkawis ingkang dipunadhepi dening paraga cariyos.
3) Klimaks inggih punika perkawis ingkang wonten ing cariyos ingkang minangka undering cariyos.
4) Antiklimaks inggih punika perkawis sekedik mbaka sekedik sampun saged dipunlampahi, raos sumelang ugi sampun wiwit ical.
5) Resolusi inggih punika perkawis sampun saged karampungaken.

Unsur Intrinsik lainnya :

• Tokoh inggih punika paraga ing cariyos kasebat.
• Penokohan/Watak inggih punika gegambaran watak utawi karakter paraga-paraga ingkang wonten ing cariyos,wonten 3 jenis tokoh ingkang kagambaraken ing cariyos antawisipun : Antagonis, protagonis sarta tritagonis. bab watak punika saged dipuntingali saking :Pacelathon paraga, Gegambaraning paraga
• Nilai (amanat) inggih punika piweling ingkang badhe kaaturaken dening panganggit lumantar cariyos.
• Lelewaning basa inggih punika ciri khas pengarang anggenipun nyerat seratanipun dhateng khalayak. Saged ngginakaken diksi, majas utawi pilihan ukara ingkang trep ing salebeting cerkak.

2. Unsur Ekstrinsik
Unsur ekstrinsik inggih punika unsur-unsur ingkang wonten ing sanjawinipun cariyos, ananging nggadhahi pangaribawa ingkang boten langsung ing cariyos punika. Unsur ekstrinsik menika:
a. Nilai – nilai ing salebetipun cariyos (agami, kabudayan, politik, ekonomi)
b. Latar belakang gesangipun panganggit.
c. Kahanan sosial rikala cariyos menika dipundamel
Nemtokaken menapa ingkang saged dipundadosaken titikan anggenipun milah cerkak saking format cariyos fiksi sanesipun ingkang langkung dawa taksih dados pirembagan para sastrawan. Salah satuggaling definisi kuna saking cerkak inggih menika kedah saged dipunwaos kanthi sekali duduk. Definisi-definisi sanesipun nyebataken cekak saha dawanipun saged katingal saking cacahipun tembung-tembungipun inggih menika 7.500 tembung. Ananging bilih katingal saking karya kontemporer bilih cerkak menika umumipun karya fiksi ingkang dawanipun boten langkung saking 20.000 tembung saha boten kirang saking 1.000 tembung. Cariyos ingkang cacahipun kirang saking 1.000 tembung kagolong genre fiksi kilat (falsh fiction). Cariyos fiksi ingkang nglampahi batas maksimal saking parameter cerkak kagolong novelette, novella utawi novel.
Caranipun damel cerkak :
1. Angen-angen pengalaman ingkang sampun kalampahan, sampun dipun lampahi utawi pengalaman saking maos buku. Lajeng pados tema ingkang trep kaliyan pemanggihipun piyambak.
2. Damel cengkorongan cerkak.
3. Mekaraken cengkorongan dados cerkak.
4. Ingkang perlu dipungatosaken inggih punika :
a. Kedah wonten perkawis
b. Wonten permasalahn (konflik)
c. Wonteng endingipun.

Tuladha cerkak

Raden Rangga

Panembahan Senapati
Satunggaling dinten ing pendhapa Kraton Mataram, Kotagedhe Panembahan Senapati diadhep putrane.
“Apa sira ngerti, sebabe daktimbali Rangga?” Pandangune Panembahan Senapati.
“ Boten Rama, menapa wonten bab wigatos ingkang kedah kula tindakaken?”
“ Sewengi aku ora bisa sare, sariraku krasa lungkrah, apa gelem mijeti samparanku?” Pandangune ingkang rama.
Raden rangga nyembah, banjur wiwit mijeti samparane ramane, sinambi dipijeti, Panembahan Senapati nerusake pangandikane.
“ Rangga, sira kudu sadhar, yen sing koktindakake wingi kae dudu tumindak kang becik, sanajan sira ora mempan ketaman pusaka, saengga tumbak Manggala Tuban iku putung, lan sira males kanthi kepelan tangan sing ngremukake sirahe utusan Sultan Hadiwijaya padhang, uga kok ambali maneh marang utusan Banten.
Yen tumindak mangkono iku kok terusake bisa tuwuh perdondi ing antarane aku lan mitraku. Aku samar yen tumindakmu iku bisa gawe cilakane awakmu dhewe. Sira kudu ngerti yen ana gunung dhuwur, isih ana gunung liyane sing ngluwihi dhuwure. Coba putungen drijiku yen kowe rumangsa sekti.
Raden Rangga rumaos serik manahipun, rumaos dipunece dening ramanipun, lajeng nyobi mutung drijinipun keng rama, nanging boten saged.

Rangga paribasane Suradira jayaningrat, lebur dening pangastuti, sakabehing wujud tumindak ala lan angkara murka iku bakal sirna kanthi luhuring budi lan tumindak utama, tumindakmu iku ora becik, kumalungkung, apa ta sing sira goleki ing panguripan sira iku? Uripe manungsa ora suwe, bakal abadi ing alam sawise mati, becike sira singkiri tumindak sing ala lan seneng pamer iku. Adhuh… Rangga kok apakake sikilku iki, rasane kok panas banget?”

Samparane ramane dipijet sakatoge, minangka tandha yen Raden Rangga boten remen pangandikanipun keng Rama. Panembahan Senapati enggal nendhang Raden Rangga ngangge Samparanipun, saengga Raden Rangga mencelat medal nabrak beteng kraton ngantos jebol lan dhawah ing desa Depokan (samenika mapan ing kidul Bonbin Gembiraloka).

Raden Rangga lajeng mlajar nilar Mataram, Piyambakipun ngertos menawi ramanipun duka sanget. Kesahipun tumuju ing Pati daleme pamanipun Wasis Jayakusuma. Nalika menika pamanipun nembe lenggah siniwaka kaadhep para nayaka ing pendhapa kadipaten. Adipati Wasis ngawe, supados Raden Rangga nyelaki paman. Ing salebeting pendhapa wonten sela ageng ingkang boten saged dipunpindhah nalika pendhapa kabangun, sebab boten wonten mergi sanes. Raden Rangga nerjang sela ageng wau saengga sela wau ajur rata kaliyan siti. Sedaya ingkang wonten sami gumun. Raden Rangga lajeng mapan sawetawis ing Pati ndherek pamanipun.

Amargi sampun sawetawis ing Pati, Raden Rangga rumaos kasepen, boten saged dolanan gatheng, watu bunder 50 kg. Piyambakipun jeleh lajeng nimbali dhateng satunggaling prajurit regol:

“Paman apa ing kene ana wong sing sekti ngluwihi aku?”
“Wonten Raden, satunggaling pertapa ingkang sumendhe ing wit, lan elok, wit asem wau dados garing lan pejah.”

Raden Rangga lajeng dipundugekaken ing pertapa kasebat, lajeng nyuwun pirsa dhateng pertapa.
“He, sang atapa jawaben pitakonku iki, apa sejatine tujuwan wong urip iku lan kepiye nasibku sesuk?”

Sarehne ingkang disuwuni pirsa mèndêl mawon, sang atapa lajeng dipuntendhang dhawah klumah, saderengipun tekaning seda, pertapa mangsuli lan sepata :
“He bocah enom sing ora ngerti tata krama, wong urip iku mung bekti lan ngawula marang Gustine, dene nasibmu ora bakal suwe uripmu, yen sesuk ing Mataram ana ula gedhe kang gawe gendra yaiku kang bakal males tumindakmu sing seneng milara.”
“Aku ora wedi, saiki kena, sesuk ora dadi apa,” wangsulane Raden Rangga kumaki.

Sedaya kedadosan ingkang dipunalami ing Pati dipuncariyosaken dhateng Ramanipun ing Mataram. Raden Rangga lajeng kadhawuhan meguru ngaji dhateng eyangipun Ki Juru Martani, supados sampurna ngelmunipun. Sinaosa ing salebeting manah boten remen, Raden Rangga nurut kemawon. Saduginipun ing daleme Ki Juru Martani, Raden Rangga nengga Ki Juru Martani nembe shalat luhur, sinambi mbolongi jun ngangge drijinipun. Toyanipun dados mancur, Raden Rangga rumaos remen manahipun. Ki Juru Martani Priksa lajeng ngendika :

“Thole Rangga apa drijimu ora lara, watu iku rak atos?”
“Boten eyang, menika watu empuk sanget.”
“Atos, watu iku atos.” Ngendikane Ki Juru Martani.

Sanalika sela dados atos, astanipun Raden Rangga kraos sakit. Raden Rangga rumaos klentu lajeng kersa meguru dhateng eyangipun, dipunwulang tata krama lan budi pekerti luhur lan ngelmu utama.
Satunggaling dinten Raden Rangga kadhawuhan nyingkiraken ula ageng ingkang ngganggu warga ing Patalan Bantul. Ula ingkang ngubet sariranipun saged dipunkawonaken, ula pejah amargi endhase dikeplak ajur dados sawalang-walang. Raden Rangga boten ateges menang, sariranipun kraos lungkrah, balungipun remuk kados dipunlolosi nalika dipungubet ula, wekasan Raden Rangga seda, trep kados sabdanipun sang atapa ingkang dipunpilara tanpa dosa.